भिर माहुरीको मह यात्रा – अन्तिम भाग
राङ्गकेमी – भिरको देउता
आज मह काड्ने दिन । लामो यात्रा र प्रतिक्षा पछि मह काड्ने दिन आईपुग्यो । सबैजना सबेरै भेला भएर उसिनेको आलु, स्कुस अनि चिया खाएर खोला छेउको भिरतिर लाग्यौं । विधि अनुसारको पूजा सकिएपछि काम शुरु भयो ।
मह काड्न जानुअघि खाजाकाे तयारी गर्दै
माहुरी जहाँ पायो त्यहाँको भिरमा बस्दैनन् । जुन ठाउँमा भिर देउता हुन्छ, त्यही भिरमा मात्र माहुरी बस्छन । भिरको देउता राङ्गकेमी हो ।
हामी पनि देउता भएकाे भिरतिर लाग्याैं । भिर माहुरी बस्ने ठाउँसम्म पुग्न बाटोमा फेरि हुँगा खोला तर्नुपर्ने रहेछ । धेरै आवत जावत गर्न नपर्ने हुनाले हुँगा खोलाको यो भागमा पुल थिएन । उनीहरुले खोलामा बाँसका घना तेस्र्याएर पुल बनाए । बाँसलाई एक अर्कोमाथि अड्याएर पुल बनाउने यो र यस्ता इन्जिनियरिङ ज्ञान हाम्रा गाउँघरमा प्रशस्तै छन । तर यही ज्ञानलाई वैज्ञानिक हिसाबले पुष्टि र परिष्कृत गर्न नसक्दा आज धेरै खर्च लाग्ने पुल बनिरहेका छन । जसले स्थानीय अर्थतन्त्र र वातावरणलाई नोक्सानी पुर्याएको छ ।
भिरमा मह काड्ने तालमेल मिलाउँदै
मह काड्न आठ दश जनाको टोली चाहिन्छ । मुख्य नाइकेलाई पेरिङ्गे भनिन्छ । टोलीका अन्य सदस्यलाई माहुली भनिन्छ । पेरिङ्गे बन्न पहिला माहुली हुनैपर्छ ।
|
सबै माहुली पेरिङ्गे हुन सक्दैनन् । माहुलीले पेरिङ्गे भएको सपना देखेमा जान्ने मान्छेलाई देखाई ग्रहदशा पन्छाएर पूजा पाठ गरेपछि मात्र पेरिङ्गे हुनुपर्छ ।
मह काड्नु अघि राङ्गकेमीलाई विधि अनुसार पूजा गरी कुखुराको भोग दिएर खुशी पार्नुपर्छ, नत्र देउता रिसाएमा दुर्घटना हुन्छ । मह काड्ने स्थानमा महिलाहरु जानु हुँदैन, देउता रिसाउँछन भनिन्छ ।
महिलाहरु घरकै काम गर्छन मह काड्ने दिन पनि
|
माहुली र उनीहरुको नेता पेरिङ्गे भिर माहुरी भएकाे ठाउँमा पुगेर सबै सल्लाह मिलाइसकेपछि माहुलीहरुको एउटा टोली चट्टानी भिरको पछिल्तिरबाट नाकै ठोकिने उकालो उक्लँदै भिरको टुप्पामा पुग्यो । उनीहरुले खसाएको सुपो (डोरी) मा मालिङ्गोको डोरीले बनेको भर्याङ सहितको अर्को डोरी बाँधेर माथि तानियो र नखस्ने गरी भिर माथि रहेको रुखमा बाँधियो । माहुलीहरुको अर्को टोलीले भिरमा चाका लगाएर बसेको माहुरीको तलतिर स्याउला र पतकर जम्मा गरेर आगो सल्काए र माहुरीलाई भगाउन धुवाँ लगाए ।
प्रविधि र औजारको कमी यहाँ पनि देखिन्छ
चाकासम्म धुवाँ पुगेपछि माहुरीहरु आक्रामक भई बाहिर निस्किए । भिर माहुरीको टोकाईबाट बच्न माहुलीहरुले आफुलाई सामान्य कपडाले छोपे । यतिबेला पेरिङ्गे भने निडरका साथ हावामा झुण्डिएको अत्यासलाग्दो भर्याङ्ग चढ्दै चाका भएसम्म पुगे । निरन्तर हावामा हल्लिएको मालिङ्गोको डोरीले बनेको भर्याङलाई सन्तुलन मिलाए र चाका काटे । अनि चाकालाई डोरीले बाँधेको डालोमा हाले र साथीहरुको सहयोगमा होसीयारीका साथ डोरीको साहयताले चाका भएको डालोलाई तल झारे । मह चोर्न आउने पेरिङ्गे कालै हुनेगरि जिउभरि बसेका माहुरीको टोकाइबाट समेत कत्ति पनि आँत्तिएनन ।
चाका काटेर तल झार्दै
तल बसेका माहुलीहरुले चाका सहितको डालो समाते, चाका झिके र खाली डालो फेरि माथि पठाए । यो क्रम भिर माहुरीले लगाएको चाका नसकुन्जेल जारी रह्यो । पेरिङ्गे चाका काटिरहने, तल र माथिका माहुलीहरुले डालो थाप्ने र मह भएको डालो तल झार्ने र रित्तो डालो माथि लाने क्रम निकैबेरसम्म चलिरह्यो ।
महको डालो तल आइपुग्ने बित्तिकै एउटा समूहले चाका झिक्ने र त्यस चाकालाई हातले बेस्सरी निचोरेर मह र चाका छुट्याउने काम गरे ।
डाेरीकाे भर्याङमा झुण्डिएर मह काड्न जाँदै
माथि हेर्दा टोपी नै खस्ने अग्लो र ठाडो चट्टानीभिरमा मालिङ्गोबाट बनाइएको भर्याङमा झुण्डिएर मान्छेभन्दा ठुला महका चाका काट्ने काम जो कोहीको बसमा थिएन । तर कुलुङहरुको यस टोलीले पुर्खाबाट सिकेको सीप र आपसी तालमेलमा मह काड्ने काम निर्बिघ्नताका साथ सम्पन्न गर्यो ।
माहुरीहरु वर्षमा दुई पटक यस चट्टानी भिरबाट बसाइ सरेर जान्छन् । एकपटक कात्तिकको अन्तिम हप्तामा जान्छन र माघको अन्त्यतिर फर्केर आउँछन् । अनि फेरी बैशाखको मध्यतिर जान्छन र साउनमा फर्केर आउँछन् ।
|
मह काड्ने काम सकियो । अब काडेको मह र मैनलाई सुरक्षित साथ गाउँसम्म पुर्याउनु छ । बाटो सजिलो छैन । मह काड्न आउने कोहीले मह बोके । कोहीले चाका । अनि बाँकीले मह काड्न प्रयोग भएका भर्याङ लगायतका सामानहरु । यसरी भिर माहुरीकाे मह काडेको हेर्ने चाहना पुरा भयो ।
भिरमा मह काड्न प्रयाेग गर्ने मालिङ्गोको डोरीले बनेको भर्याङ
भिर माहुरीको मह खाँदाको अनुभव
|
|
गाउँ फर्किए पनि काम भने अझै सकिएको छैन । भोलिपल्ट बिहानै चाकाले भरिएको तामाको ठूलो फोसी (एक प्रकारको भाँडो) अँगेनामा बसाइयो । चाका पग्लिएपछि बेस्सरी निचोरेर उनीहरुले मैनको डल्लो बनाए । यो मैन भने काठमाडौंमा जाने रहेछ । जहाँ यसको धेरै थरि प्रयोग हुन्छ । मूर्तिकारहरुले धातु गालेर बनाउने मुर्ति वा अन्य सामानको साँचो बनाउन प्रयोग गर्छन । यो मैन बौद्ध मन्दिरहरुमा बत्ति बाल्ने काममा समेत प्रयोग हुन्छ । यस्तै ओठमा फुटेका बेला लगाउने बाम पनि बनाईंदो रहेछ, माहुरीको चाकाबाट ।
माहुरीकाे चाका पकाएर मैन निकाल्दै
तपाईंका लागि पनि साँचेर राखेको छु
मह काड्ने काम सकुसल सकिएपछि सबैले अलिअलि मह खान थाले । मलाई चाहिँ माहुरीहरुको बिजोग देखेर मनमनै दया जागेको थियो र मानिसहरुले पनि कस्तो पापकर्म गरेका होलान् जस्तो लाग्यो । मलाई पनि अलिकति मह चाख्नलाई दिए । तर मलाई डर लाग्यो किनकी मैले पहिला नै मह लागेर बेहोस भएका दुई जनालाई भेटिसकेको थिएँ । कतै मह लागेर केहि पो हुने हो कि ? त्यो पनि यस्तो अनकण्टार बिरानो ठाउँमा । कात्तिकको महले केहि हुन्न भनी माहुलीहरुले मलाई सम्झाउने प्रयास गरे । तर पनि मैले त्यहाँ मह खाईन । भोलिपल्ट घर फर्कने बेलामा उनीहरुले क्वाटर भोड्काको सिसीमा मह र एक ढिक्का मैन कोशेली दिए ।
मह काडिसकेपछि पेरिङ्गे आशधन राई प्रसन्न मुद्रामा
घर पुगेको केहि दिनपछि आधा चम्चा मह खाएँ, अलि डराई डराई । तर केहि पनि भएन । मलाई त स्वाद पनि उस्तै लाग्यो, फरक चाल पाईन । पछि एक पटक एक चम्चा मह राखेर हट लेमन खाएँ । फेरि पनि केहि भएन ।
यो महलाई मैले साँचेर राखेको छु । तपाईंलाई पनि यो मह चाख्ने मन भए स्वागत छ ।
फोटोः प्रकाश श्रेष्ठ
